Mite and Legend of Arcawinangun

Mite dan legenda

Asal Mula Desa Arcawinangun Padat Penduduk

Rukun Tangga Sawiji lan Rukun Tangga Wolu

            Biyen, RT 01 RW 02 ing  desa Arcawinangun kecamatan Purwokerto Lor kabupaten Banyumas propinsi Jawa Tengah negara Indonesia kur alas ing amba. Alas iku ana setunggal macam wit ing aneh lan ajaib. Wit iku godhonge warnane emas lan murub. Angger wit iku ambrol, godhonge teyeng dikumpulkake lan didolakake kalih pengulak godhong aneh iku. Godhong iku sering diarani godhong wit jati emas. Nanging ing seliyani alas iku mboten ditumbuhake kalih wit-wit jati, nanging wit-wit kalba.

 Sebapipun wit iku ditemukaken kalih penduduk zaman biyen, saenggo alas ing desa Arcawinangun iku dibabatake lan didadekna umah-umah penduduk. Biyen dudu desa Arcawinangun arane, alas iku dereng dikenalipun lan dereng dihunikake kalih penduduk. Kur siji loro ing jejeran, terus bertambahake siji demi siji lan akhire sepanjang siji gang cilik kue sedurunge dhalan tanah gedhe iku padatipun umah-umah penduduk. Nanging mung selarik dhalan cilik iku. Lan theyeng dietungake limang umah ing ana ing alas iku.

Banjur wengi, kekrungon sepi nyeyep kaya urip lan alas. Aungan-aungan srigala uga kekrungon saka ngisor bengawan. Nanging siji sing ora pernah penduduk lupakaken. Biyen, ana pengangon kebo. Ben dina pengangon ngliwati desa Arcawinangun. Ngangonkake kebone saka desa ngisor bengawan kanthi alas desa Arcawinangun. Kebone theyeng dietung. Ana telung ekor.

Ben dina kebone iku ngliwati umah-umah penduduk. Ndelengake bobote kebo sing gede. Terus penduduk nginisiatifken kangge nyilih kebo iku. Kangge  memugarkake alas nggo dijadikaken lahan tandur ing theyeng ditandurkaken pari lan sejenise. Siji penduduk ngerahkake penduduk, wektu lan tenagane. Pada gawe bates-bates cilik kangge bidang-bidang tanag ing alas. Terus mbabati siji demi sji wit-witan ing tumbuh liar ing alas iku. Lan akhire dadia wilayahipun ingkang saged ditanduripun pari. Subur tanahe, kebo pengangon ing sering mondar-mandir digiringkake pengangone ing desa Arcawinangun iku diberdayakake. Kerjasama ing sami-sami nguntungkake. Penduduk olih tenaga kebo, pengangon theyeng aweh pangan kebo ing las iku.

Nang liya dina, teka penduduk anyar. Dia saudara kepala suku ing desa Arcawinangun. Penduduk iku yaiku suami istri enom ing nembe nikah lan lagi golet papan kangge tinggal lan mbina umah tangga. Kepala suku iku ngerahkake kabeh penduduk kangge buatkake umah nggo penduduk anyar iku.

Kabeh penduduk bondong-bondong suka rela nebang wit nang alas. Terus ndadikake cilik-cilik lan theyeng digunakake kangge papan nggo nyangga dinding tembok umah gethek iku. Alabim, ing sedina umah iku dadi. Berkatipun  kerjasama lan gotong royong sake penduduk sekitaripun desa Arcawinangun.

Seminggu pasangan suami istri iku tinggal nang umah anyare. Mereka repotipun sanget, ben dina dening arep mbuang hajatipun kudu mlayu marang bengawan ing nang ngisor desa iku. Wit-witan kudu dilampahipun kangge marang bengawan iku. Terus nuruni curam lan nembe penduduk theyeng mbuang hajatipun.

Karenanipun modern lan lelahipun marang bengawan. Akhire penduduk anyar iku mbuatake sumur ing ora diwei bates bibir sumur. Sumur iku mlubang ing ngisor nangisng bates bibire ora keton banget. Ben dina penduduk njikotake banyu saka sumur iku. Lan nggunakake banyu ing njero kangge kaperluan saben dinten. Saderenge penduduk manfaatkake banyu langsung saka bengawan ing curam.

Tiba-tiba kebo ing gedhe lan nampakipun beringasakake marang umah penduduk. Kebo iku kaya kalang kabut ing jalanipun, jalane ora terarahkake maning. Saenggo sikil mburi kebo iku keplosok ing njero sumur iku. Awale kur sikil mburine. Penduduk tesih theyeng ngatasi kangge ngangkat bobot hewan abot iku. Nanging sebabipun saking abote. Tubuh kebo iku kesungkur ing njero sumur, kur sebates badan lan tesih nampakkake sebagian endase. Kebo iku ngrengek kelaraen. Lan sepetil maning angger mulut sumur iku sepetil dilebarkake maning kebo iku theyeng tiba lan mlebu seutuhe ing njero sumur iku.  

Saenggo atas saranipun kepala suku, bagian mulut sumur iku digalikake maning saenggi ndadikake kebo iku tiba lan theyeng diangkatipun setelahipun ngambakake sumur iku dadia tanah ing datar. Penduduk pun gotong royong mbabati alas ing ana mburi umah anyar iku. Terus nggali tanah sumur. Kabeh kerjasamanipun siji karo liyane kange nyelamatkake kebo pengangon iku. Nggali lan terus nggali. Macul tanah. Nguruk lan nguruk sebagianipun tanah ing curam. Saenggo dhalan marang bengawan iku ora njadikake sesuatu ing medeni kangge penduduk iku. Saka titik mulut sumur tempat terjebakake kebo iku, alas iku diperluasipun saenggo mudahake penduduk kangge mbuatake dhalan marang bengawan tanpa kudu ngliwati turunan ing curam.  Kanthi marang bates bengawan ing dadea datar.

Nanging, sederenge penduduk rampung ngeluaskake lahan sumur iku. Kebo ing tiba nang njero sumur iku sampun mboten wonten. Akhiripun atas persetujuan saka pengangon. Kebo iku disembelihkake lan diolahkake kalih penduduk desa Arcawinangun kangge dijadikaken makanan gedhe suguh kesel setelahipun perluasaken lahan ing alas iku.

Penduduk pestanipun. Dhahar hidanganipun ing disiapkake kalih ibu-ibu rumah tangga iku. Terus sami-sami bergunduh-gunduh rasa. Nyritakake kisah ing nembe kedadean. Njelaskake kronologi kedaden lan bungah sareng-sareng sebaipun daerah mereka sampun amba sanget. Saenggo mereka saged nanduri wit-witan ing lahan iku.

***

            Desa Arcawinangun limpah bahan pakan tandur dhewek. Alasipun asri kangge didadikake area dholanan bocah-bocah. Bocah-bocah chilik playon ming ngana-ngene njajaki alas ing nesih sisa. Mbantu wong tua ing sawah. Lan dholan kebo saking riange. Nyusuri banyu bengawan lan dholan sepuase. Plorotan ing tanah bekas galian iku lan njadikake klambi kotor sebabipun keriangan nduwe desa ing asri.

            Nanging, tiba-tiba siji penduduk anyar maning ing teka lan mriksani pemandanganipun desa, mutuskake kangge netapipun lan mbuatipun umah ing dhuwur bumi Arcawinangun iku. Penduduk iku ndirikake gubuk. Terus njagong-njagong ing serambian gubuk iku. Setelahipun lunga marang embuh ming endi. Kados meniku seterusipun kanthi kepala suku mawas lan penasaranipun kangge wong iku. Wong iku wis suwe nang gubuk iku nanging, kur sedhela lan lunga embuh marang endi. Sapa lan ana maksud tujuan apa nglakokaken hal semacam iku.

            Kepala suku mereki, tutur pithakon kepala suku iku sopan lan alus. “Punten, nyuwun sewu nggih pak. Panjenengan kulo perhatiken dateng teng gubuk saniki dinten sesuk, wedangan terus mulih .. panjenengan asmanipun sinten lan wonten tujuan nopo panjenangan wedangan teng mriki?” katanipun alus.

            “Punten nggih pak, pangapunten sanget. Kulo teng mriki badhe dirikaken umah nanging kulo mboten ngertos niki tanah milik sinten lan kulo badhe tumbas kiyambak kalih sinten.” Jelasipun tanpa memperkenalkake asmi nanging langsung njelaskake maksud lan tujuan.

            “Bapak badhe tumbas tanah kiyambak. Niki desa dereng milik sinten-sinten. Desa milik sekahabean utawi dipelihara kabehan lan diolah sakabehan.”

            “Menawi kados meniku kulo saged ndirikake rumah teng mriki nggih pak?”

            “Saged .. saged .., nanging mbaur kalih sekabehane penduduk.”

            Akhiripun penduduk pun mbuatkake umah kangge penduduk anyar iku. Mereka nganggapipun kaling datengipun penduduk marang desa Arcawinangun saged mberikake angin segar lan wonten ing anyar ing desa iku.

            Penduduk iku perilakuipun lumayan paradoks saka perlakuanipun kalih kepala suku. Ia kesanipun semena lan mukanipun kalih. Penduduk pasangan suami istri iku dibuatkae gremungsung umah tanggane. Tuduhipun kalihane zina padahal mereka sampun menikah. Terus istri saka pasangan iku ngandung. Lan nimbulkake fitnah anyar saka penduduk gubuk anyar iku. Ia ngumbarkake angger  anak ing ana rahim wanita iku dudu anak saka hasil hubungan intim keduane nanging hubungan intim istrine kalih dirine.

            Lantas geramipun suamine. Dia ngelaporkaken kalih kepala suku desa Arcawinangun. Penduduk anyar iku diadili lan disidang kalih warga. Pasangan suami istri iku nyudutkake penduduk gubuk anyar iku. Saenggo penduduk gubuk anyar iku ngrasa posisine keancam lan njaluk maaf kalih pasangan suami istri iku.

            Ora gur mitnah pasangan suami istri iku, Ia uga ngajarkake kalih penduduk kangge dhahar daging ular lan kewan melata lainne ing sepanjang bengawan. Kayak biawak. Suatu ketika seorang penduduk desa setempat ing umahipun ana ing samping umah penduduk anyar iku, mriksani ulah-ulah aneh ing nyurigaken. Ia ndheleng penduduk anyar iku mburu seekor ula klewing kuning. Dia mlayu marang arah ula iku terus karo cekatan nangkepkake. “Ula ko dipangan. Kaya langka panganan bae.”

            Penduduk anyar iku masakake ing njero umah. Mambu langur ing sanget nusuk mbuat warga dadi lebih ora karuan. Warganipun ngelaporkake ulah penduduk iku kalih kepala suku. Maning, kepala suku iku ngadakake sidang nang ngarep warga. Lan akhiripun penduduk anyar iku diusir lan dilarang kangge nempati umahe saenggo timbul rasa dendam nang njero atine.

***

            Nanging aneh penduduk iku malah njadikake lewih akeh wong asing ing datheng marang desa Arcawinangun. Entah apa ing ia katakaken, malah ia ngerekomendasikake kalih penduduk asing kangge mbuat umah ing desa Arcawinangun iku. Saenggo makin dina desa iku makin padat penduduke.

            Suatu ketika datheng seorang pemborong saka desa seberang. Dia memborong kabeh wit ing ana nang alas iku. Terus nebang ora karo sistem tebang pilih tanam. Ia mbabatipun  abis wit nang alas iku. Saenggo wilayah desa Arcawinangun makin meluasipun.

            Dhalan tanah gedhe ing ngarep desa iku diaspal kalih pemerintah. Sebuah buldoser gedhe ngliwati ngarep umah warga terus mbuatkake  dhalan raya ing sanget gedhe. Tanah ing ganu kur sekedar tanah ditambahipun kalih material aspal saenggo ngerasipun lan warnaipun keirengan. Wis langka maning alas ing desa Arcawinangun kiye. Nanging siji lahan tandur tesih sempet diselamatkake. Sji hektar lahan tandur iku dijadikake area serba guna. Kangge dholanan bocah-bocah, tandur pari, njadikake sidang nang ngana, lan akeh ing dilakukake ing lahan iku.

            Siji area iku ana nang pinggir ndalan ing sampun diaspal. Diadakaken sebuah pertunjukan ing ngundangkake perhatian akeh masyarakat ing sekitar desa Arcawinangun. Kesenian Ebeg aranipun. Kesenian iku ngandalkake mistik kangge ngundang roh aneh lan mlebu marang pengebeg kangge ngelakukake aksi diluar bates akal manungsa. Kaya mangan bara, mangan beling bekas kaca, nembuskake benda tajam ing njero tubuh lan nesih akeh hal aneh ing mbuat wong kagum.

Awalipun kagum. Nanging seorang penduduk ing mengertos agama matahipun kekagumanipun para warga. Dia mbaca surat al-fatihah, para pengebeg iku ketika arep mangan bara iku ngrasakna ilate kelu lan kebakar. Pengebeg muntahkake kabeh bara ing njero mulut, terus ngorong-ngorong kelaraen.

Kur rong kali pentas kesenian iku digelar nang desa Arcawinangun. Terus ora nana maning tontonan mistis kaya kuwe. keganti kalih pasar wengi ing diadakake nang area iku uga. Undaran, bianglala, plorotan, ombak air, kuda komedi putar, kabeh campur dadi siji lengkap karo pedagange. Pedagang aromanis ing mbanjiri pasar wengi iku. Penduduk sekitar sampun mule bondong marang hiburan pasar wengi.

Mereka nikmati wengi minggu mereka ing pasar wengi iku. Numpaki kabeh wahana permainan ing ditawarkake. Terus bali bondong-bondong maning setelah wengi makin larut. Pasar wengi iku kur diadakake rong dina ing desa Arcawinangun. Nanging tahukah? Setelah pasar wengi iku lahan ing sampun dibabatipun tandurane kangge dijadikake pasar wengi arep dibangun sebuah POM bensin kalih pemerintah. Para warga pun mboten mangertos menawi meniku. Mereka kur ndesu ing njero ati. Kur kepala suku ing njaluk kejelasan kalih pemerintah. Lan pemerintah nawaripun area serba guna desa Arcawinangun kalih segepok duit, nilene mungkin teyeng dibagi rata kanggo kabeh penduduk desa. Nanging kenangan area iku kudu kegilas lan keganti karo tempat ing asing kangge mereka yaiku POM bensin.

Untunge sebagian penduduk saka mereka sampun bekerja di luar desane. Desa Arcawinangun kur dijadikake sebuah tempat peneduh ing asri kangge nyambung keberlangsunganipun urip mereka. Tambah dinten penduduk makin madatipun. Apalagi ditambah karo ana POM bensin ing mbuat lalu lintas ing dhalan gedhe iku makin ramai. Alas wis ilang. Area tandur wis digantikake karo segepok duit. Lan kur siji penduduk ing nesih megang prinsip kangge ngolah tanah ing ngarep pekarangane. Lan penduduk laine wis melu arus modenisasi.

Saka limang umah ing awalipun nderet siji dhalan cilik nang mburi dhalan ghede. Siki tumbuh nang mburine telung nderet umah maning. Terus nyamping lan dhalan cilik desa keton menyetiga nang ngana ngene. Deret siji nanti telu wis pool ana tikungan, dhalan ming nganan, ming ngiri lan ana dhalan cilik ing tengah-tengah rong nganan lan ngirinya. Lahan tanduran keganti tanduran bangunan. Lan desa Arcawinangun sampun memadatipun.

Akhiripun muncul ide saka salah sawiji warga. Ia ngusulkake kangge  mbagi rukun tangga iku ndadea kalih bagian. Rukun tangga siji lan rukun tetangga wolu ing kur dibatesi kangge lurung cilik deret paling pol. Lan kabeh ing nyamping termasuk rukun tangga wolu. Awalipun para warga nolak arep ana pemekaranipun iku. Sebebipun ati mereka sampun satu padu. Nanging sebabipun akeh warga ing rukun tangga iku ing nyebabkake mereka kudu dibagi ndadea kalihipun.

Nanging saderenge dibagi ndadea kalih. Kedua rukun tetangga Iku ngadakake acara pelepasan ing sanget luar biasa. Kabeh mbaur dadi sawiji kangge nyelesaikake sebuah perlombaan yaiku masakipun kangge bapak-bapak lan resik-resik umah lan lingkungan sekitar kangge para ibu. Umah terresik kalih lingkungan ing sekitare ing nampakipun asri yaiku juara saka para ibu terhebat.

Acara pun dimule lan dipanitiai saka pemuda-pemudi asli desa iku. Acara satunggal yaiku lomba resik-resik umah lan pekarangan sekitar umah. Kabeh ibu mbersihkake umahe. Ana ing dibantu kalih suamine, anake, lan sanak saudarane. Kabeh mbaur dadi sawiji ing mbersihkake umah masing-masing lan mbersihkake lingkungan sekitar. Kalian upayanipun saat pemekaran iku berlangsungnipun keduane sampun siap kangge berlomba ing njadikake rukun tanggane ing paling indah lan patut dadi teladan.

Panitia pemuda-pemudi pun mule beraksi. Wektu lomba ing telah ditentukake sampun telas. Terus mereka mbagi tugas kangge mriksani isi dalam ruangan umah siji per siji serta lingkungan sekitar umah iku, terus catatipun ing lembaran ing sampun disediakake.

Sausai nile para karang taruna iku makempol kangge ndiskusikake hasil umah lan lingkungan terresik serta ngawehaken kategori-kategori kalian umah-umah liyane. Masing-masing umah olih kategori terbaike. Ana ing desain rumah ternyaman, sanitasi terresik, umah terhijau, rumah terrapih, rumah terindah lan liyane. Saenggo kabeh umah duwe kebanggaanake.

Terus dilanjutake acara lomba ingkag kalih kangge bapak-bapak yaiku lomba masakipun nasi goreng. Acara iku ana ing ngarep umah masing-masing, sebabipun terlalu ribet angger kompor lan perkakase kudu digotong nang siji area, apa maning area desa iku sampun padat kalih penduduk. Para bapak bersiap lan mereka mule beraksi. Kabeh nampak sibuk masak lan mlayu ming ngana ngene. Salah sawiji penduduk ana ing kudu matikake  kompore dhisit terus balik maning marang kompor guna ngambil bahan ing ketinggal teng inggil. Ana ing nampak asyik lan nikmati acara masak-memasak iki. Kabehipun bungah diiringikake  lagu saka sound mushola desa Arcawinangun.  

Rampung kabeh. Lomba masak pun rampung. Para bapak diminta kangge ngehentikake aktivitas masake. Lan para karang taruna pun beraksi. Nyicicipi  hasil masakan ing sampun dibuatipun kalih oleh para bapak. Sawiji pemuda nyicicipi limang masakan. Lan masing-masing pemuda bakal makempol dadi siji kalian nggawa masakan iku. Saenggo kur ana limang welas masakan ing kesisa. Limang welas iku dicicipi oleh telung ibu-ibu lan sawiji ibu nyicicipi limang masakan saenggo ing kesisa kur telung piring nasi goreng. Sisane dimakan sami-sami karena dicicipi nggunakake pisin saenggo tesih higienis kangge dikonsumsi.

Telung masakan nasi goreng iki  ditentukake kalian kepala suku kangge milih mana juaranipun ayah terhebat ing masak. Lan diumumkanlah sakabehanipun. Salah sawiji saka rukun tangga wolu lah ingkang menangkake lomba masak para ayah iku. Lan salah sawiji saka rukun tangga siji iki menangkake umah terresik kangge ibu terhebat. Adil, rukun tangga siji lan rukun tangga wolu sami-sami ndapatkake kebanggaan. Mereka mbaur bersama lan nikmati acara pemekaran kedua rukun tangga iki sami-sami.  

Nanging ing perkembanganipun kabeh mboten sakjalanipun sami-sami. Rukun tangga wolu lewih nonjolkake ambisinipun sebagai pemenang segala bidang kedesaan. Dimule saka ngikutkake lomba keresikan ing kabupaten Banyumas nanging mboten mbuahake hasil kanthi ngadakake karnaval ngenalkake rukun tangga wolu.

Rukun tangga wolu ing anyar iku makin majunipun. Mereka didominasi kalih penduduk pendatang. Lan rukun tangga siji ing lama tetap ing tempate sebabipun mereka didominasi kalih para penduduk asli ing desa menika. Nanging kalihipun saged urip makempol secara berdampingan lan mbaur sawiji kalih liyane. Walau sistem pendatang meksa mereka pisah kalih segala kenangan alas ing ana nang njerone. Mboten wonten ing mangertos arep kedadean kados menika. Cerita perkara alas ing asri nanging desa Arcawinangun menika dadea cerita wajib kangge mberitahukake kalian bocah-bocah mereka bahwa biyen desa Arcawinangun yaiku alas ing sanget lebat.